نخجوان
جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که مرکز آن شهر نخجوان است. شهر نخجوان ۵۳۶۳ کیلومتر مربع وسعت دارد و کل جمهوری از ۸ شهر، ۸ شهرستان و در حدود ۲۰۳ روستا تشکیل شده‌است.
این جمهوری در ۹ فوریه سال ۱۹۲۴ میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار تأسیس شده است.
این جمهوری خودمختار در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و مشرق محدود به جمهوری ارمنستان از جنوب محدود به ایران و از غرب محدود به ترکیه است.
طول مرزهای این جمهوری با «جمهوری ارمنستان» ۲۲۴ کیلومتر، «جمهوری اسلامی ایران» ۱۶۳ کیلومتر و «جمهوری ترکیه» ۱۲ کیلومتر است. مساحت این جمهوری خودمختار ۵۵۰۰ کیلومتر و تعداد ساکنان آن در سال ۱۹۸۳ میلادی بالغ بر ۲۵۷۴۰۰ نفر و در سال ۲۰۰۱ میلادی تقریباً بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر تخمین زده شده‌است.
جغرافیای نخجوان
نخجوان در ترکیب کشور آذربایجان یک جمهوری خودمختار است که پیوستگی ارضی و جغرافیایی با پیکره اصلی خاک جمهوری آذربایجان ندارد. این جمهوری خودمختار از جنوب و شمال غربی با جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه و از شمال و شمال شرقی به جمهوری ارمنستان محدود شده و با جمهوری اسلامی ایران ۱۶۳ کیلومتر مرز مشترک دارد. خطوط مرزی نخجوان با جمهوری اسلامی ایران طی معاهده ترکمنچای مشخص شده‌است و مرزهای این کشور، جمهوری ترکیه و جمهوری ارمنستان به موجب موافقت‌نامه «قارص» مشخص گردیده‌است.
جمهوری خودمختار نخجوان با مساحت ۵۵۰۰ کیلومتر مربع دارای سرزمینی پست است. مرتفع‌ترین قله این جمهوری خودمختار حدود ۳۹۰۴ متر ارتفاع دارد که به نام «قاپی جیق» معروف است.
این جمهوری دارای یک شهر مرکزی «نخجوان» و هشت بخش مرکزی است که عبارتند از:
- بابک
- جلفا
- کنگرلی
- نخجوان
- اردوباد
- سدرک
- شاه‌بوز
- شرور
آب و هوا
منطقه خودمختار نخجوان در ارتفاع ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ متری، دارای آب و هوای قاره‌ای خشک، با زمستانی سرد و خشک و تابستانی گرم است. مناطق جنگلهای کوهستانی آب و هوای نیمه معتدل دارند.
میزان بارندگی در نواحی مختلف جمهوری خودمختار نخجوان ۲۰۰ الی ۳۰۰ میلی‌متر و در کوهپایه‌ها و ارتفاعات کم ۳۰۰ تا ۹۰۰ میلی‌متر است.
جمعیت
بر پایه سرشماری سال ۲۰۰۹ جمعیت نخجوان بالغ بر ۳۹۸٬۰۰۰ بود. در سال ۱۹۹۹ حدوداً ۹۹٪ جمعیت ترک آذربایجانی بودند همراه با ۰٫۱۵٪ روس و ۰٫۶٪ کرد.
ساختار سیاسی
مرکز تصمیم‌گیری این جمهوری خودمختار «مجلس عالی» آن است اما در تصمیمات مهم حیاتی و سیاسی به ویژه در مسائل خارجی تابع باکو است. رئیس مجلس عالی که شخص اول سیاسی نخجوان است، در مسائل کلی و سیاست خارجی با باکو هماهنگی می‌کند.
ارگانها و مراکز قانون‌گذاری و اجرایی جمهوری خودمختار نخجوان عبارت‌اند از:
۱ ـ مجلس قانون‌گذاری با ۱۱۰ عضو
۲ ـ قوه اجراییه با ترکیب وزراء
۳ ـ دادگاه عالی:
الف) دادستانی
ب) دادگاه اقتصادی
همچنین این جمهوری دارای پارلمانی متشکل از ۴۵ نماینده‌است که به جز امور مربوط به سیاست خارجی و دفاع، تعیین مسؤولین اجرایی جمهوری را به عهده دارد.
بر اساس قانون اساسی جمهوری آذربایجان، رئیس پارلمان جمهوری معاون رئیس مجلس ملی جمهوری آذربایجان نیز هست.
در ماده ۱۶۳ قانون اساسی، در مورد جمهوری خودمختار نخجوان می‌خوانیم:
«جمهوری خودمختار نخجوان حکومت خودمختار در ترکیب جمهوری آذربایجان است»
و در ماده ۱۶۴ در مورد حاکمیت در جمهوری خودمختار نخجوان می‌خوانیم:
«قوه مقننه در جمهوری خودمختار نخجوان مجلس عالی، قوه مجریه هیئت وزراء و قوه قضائیه دادگاه‌های جمهوری خودمختار نخجوان است»
نمایندگان مجلس عالی نخجوان بمدت ۵ سال انتخاب می‌شوند. رئیس این مجلس، شخص اول جمهوری خودمختار نخجوان است. یکی از وظایف این مجلس تصویب قانون اساسی جمهوری خودمختار نخجوان است. به شرطی که با قانون اساسی و سایر قوانین جمهوری آذربایجان در تضاد نباشد:
در ۱۸ آوریل ۱۹۲۶ میلادی کلیه مردم نخجوان به این نوع حکومت و قانون‌گذاری و نحوه اداره جمهوری خودمختار رأی مثبت دادند.
درسالهای ۱۹۳۷ و ۱۹۷۸ میلادی مردم با نگرشی جدید در قانون اساسی دوباره به نوع حکومت قبلی رأی اعتماد دادند و سرانجام در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۱ میلادی جمهوری خودمختار نخجوان با تغییرات کلی در قانون اساسی داد. قانون‌های سوسیالیستی قبل را تا اندازه‌ای حذف و نام آن را جمهوری سوسیالیستی نخجوان به جمهوری خودمختار نخجوان تغییر کرد.
اوضاع اقتصادی
پس از جنگ جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان، صنایع رشد قابل ملاحظه‌ای نداشت و با بسته شدن راه ارتباطی جمهوری خودمختار نخجوان با جمهوری آذربایجان در زمان شروع جنگ، این جمهوری در وضع بحرانی خاصی قرار گرفت. صنایع متحمل خسارت سنگینی شدند و روند صادرات به میزان چشمگیری کاهش یافت؛ ولی طی سالیان اخیر میزان توسعه و پیشرفت‌ها بعینه قابل مشاهده می‌باشد که در این راه می‌توان به نقش کشور ترکیه و ایران اشاره کرد. ساخت کارخانه‌های کوچک، نیروگاه برق، فرودگاه بین‌المللی این جمهوری نشان از توسعه و تکامل آن دارد.
خط و زبان
الفبا و خط رایج در این جمهوری خودمختار تا سال ۱۹۲۹ میلادی خط و الفبای عربی-فارسی بود. در این سال خط مردم به خط و الفبای لاتین تغییر یافت و تا سال ۱۹۳۹ میلادی از آن استفاده شد. در سال ۱۹۳۹ میلادی با اعمال سیاست‌های استالین در یکسان‌سازی خط در اتحاد جماهیر شوروی سابق خط و الفبای مردم نیز با مختصر تفاوت به الفبای سیریلیک تغییر پیدا نمود و تا سال ۱۹۹۱ میلادی به‌عنوان خط رسمی این جمهوری خودمختار به‌کار گرفته شد. در سال ۱۹۹۲ میلادی پارلمان جمهوری آذربایجان خط رسمی این جمهوری را خط لاتین و زبان آن را که قبلاً آذربایجانی نامیده می‌شد به زبان ترکی آذربایجانی تغییر داد.
اماکن گردشگری
آرامگاه مومنه خاتون به عنوان یکی از زیباترین آثاری که از زمان ابوبکر عجمی نخجوانی به یادگار مانده، بیانگر عظمت شهر نخجوان در قرون وسطی می باشد. این اثر به مثابه شاهدی بر سبک معماری نخجوان و سطح معماری در مرکز نخجوان سر برافراشته است. از کتیبه آرامگاه چنین پیداست که به سال ۱۱۸۶ به افتخار مومنه خاتون همسر محمد جهان پهلوان پسر اتابک شمس‌الدین ائلدنیز بنا نهاده شده است. آرامگاه مومنه خاتون بارزترین نمونه زیارتگاه‌هایی است که در آذربایجان به صورت برج ایجاد گشته اند. آرامگاه شامل بخشهایی در زیر و روی زمین می باشد. گوشه‌های آرامگاه بواسطه کتیبه‌هایی حاوی نوشته‌هایی به خط کوفی پوشانیده شده است. جهت نشان دادن اهمیت این کتیبه ها در ساختار کلی بنا اشاره به این نکته کفایت می نماید که، طول کلی این کتیبه ها به ۵۰۰ متر می رسد. یکی از بیت‌هایی که در کتیبه هک شده است تاثیر بلند مدتی در بازدیدکنندگان از آرامگاه برجای می‌گذارد:
“بیز گئدیریک آنجاق قالیر روزگار بیز اولوروک، اثر قالیر یادگار”.
“ما می رویم جاویدان است روزگار ما می میریم اثر بر جاست یادگار”
یکی دیگر از آثار به یادگار مانده از ابوبکر عجمی با نام آرامگاه یوسف فرزند کوسئیر در میان مردم با عناوین آرامگاه آتابابا و یا گنبد آتابابا نیز شناخته می شود. این آرامگاه که از قدمتی هشتصد ساله برخوردار است در اواسط قرن بیستم مورد بازسازی قرار گرفته است. در نتیجه مرمت صورت گرفته بخش‌های تخریب شده آرامگاه بازسازی گردیده و سازه‌های مهندسی آن تقویت شده است. آرامگاه شامل سردابه‌ای در زیر زمین و بخشی قله وار در روی زمین می‌باشد.
آرامگاه گلستان که با الهام از آرامگاه مومنه خاتون در قرن سیزدهم و در روستای گلستان بخش جلفا ساخته شده اثر معماری متعلق به قرون وسطی محسوب می‌گردد. بر خلاف دیگر آرامگاه‌های آذربایجان سردابه آرامگاه گلستان بر روی زمین قرار دارد. به سان دیگر آرامگاه‌های نخجوانی عجمی در اینجا نیز داخل تاقچه‌ها با ظرافت و نقوش هندسی پوشیده شده است.
در مجموعه معماری قره‌باغ‌لار که از آثار تاریخی – معماری متعلق به سده‌های میانه واقع در روستای قره‌باغ‌لار بخش کنگرلی می‌باشد بغیر از آرامگاه، یک جفت مناره و بقایای یک بنای دینی وجود دارد. تخمین زده می شود که مناره‌ها به اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم ساخته شده باشند. طاقی که مناره‌ها را به هم متصل می کند نیز به قرن چهاردهم بنا شده است. از آنجا که بر روی پیشانی طاق نام قوطی خاتون همسر هولاکوخان حاکم ایلخانی نوشته شده احتمال داده می شود که این طاق به افتخار وی بنا شده باشد. محتمل است که آرامگاه توسط چهره شناخته شده مکتب معماری نخجوان احمد حافظ نخجوانی فرزند ایوب ساخته شده باشد.
همچنین میراث طبیعی چون چنار شرق که عصرها به حیات خود ادامه داده و بالغ بر ۸۰۰ سال سن دارد، درختان توت، سنگوارههای گمی‌قایا که اولین سکونت‌گاه‌های نوع بشر را در حافظه تاریخی خویش جای داده، غار کیلیت، غار قازما، قلعه الینجه به عنوان نماد عظمت و شکست‌ناپذیری این دیار، کوه هاچاداغ که با احتشام خویش شناخته می شود، قلعه بابک، گوی گول، اصحاب کهف و صدها اثر دیگر از ثروتهای بی‌مانند دیار نخجوان محسوب می‌گردد.
سنگوارههای گمی‌قایا با اشکالی منقش بر روی سنگ که برای فرهنگ باستان ترک از اهمیتی خاص برخوردار است منبعی عظیم جهت فراگیری تاریخ و فرهنگ معنوی ملت آذربایجان محسوب می‌گردد. سنگوارههای گمی‌قایا در بخش اردوباد، در ارتفاع ۳۰۰۰-۳۵۰۰ متری و در ییلاق قارانقوش واقع می باشد. باستان‌شناسان در ییلاق قارانقوش و در اراضی که اشکال حک شده بر روی صخره‌ها واقع گردیده بازمانده سرزمین‌های اجدادی ترک‌های آذربایجان را آشکار ساخته و مشخص نموده‌اند که، ییلاق گمی‌قایا – قارانقوش با برخورداری از چمنزارهای کوهپایه‌ای یکی از اصلی‌ترین شکارگاه‌های ساکنان باستان نخجوان بوده و بعدها این اراضی مبدل به ییلاق طوایف ساکن در حوضه‌های رودخانه‌های نخجوان‌چای، الینجه‌چای و گیلان‌چای گردیده است. از همان دوران بر روی صخره‌های واقع در این منطقه تصاویر انسان و حیوانات مختلف (بز، آهو، گاو، پرنده و غیره)، صحنه‌های شکار بز بواسطه تیر و کمان، اشارات مختلف و تصاویر متعدد حک گردیده است. تصاویر گمی‌قایا و اماکن موجود در آنجا حداقل از قدمتی ۵-۶ هزار ساله سخن می‌گویند.
قلعه الینجه در سمت راست ساحل رودخانه الینجه‌چای و قله کوهی به همین نام واقع می‌باشد. برخی از محققین با تکیه بر مستندات تاریخی پایه‌گذاری قلعه را به حدود ۲ هزار سال پیش نسبت می‌دهند. در کتاب دده قورقود از قلعه الینجه به عنوان دژی مستحکم نام برده می شود. قلعه الینجه سمبل شکوه و روح مبارزه این منطقه برخودار از طبیعت منحصر به فرد می‌باشد. قلعه بیش از هر چیز با منظره غیر عادی خود انسان را به حیرت وا می دارد. دیوارهای قلعه الینجه با شروع از دامنه‌های کوه الینجه به صورت پلکانی به سمت بالا صعود نموده و قله آن را بصورت کامل پوشش می دهد. سد قدیمی قلعه بواسطه سنگهایی که از روستاهای اطراف آورده شده و از آجر پخته بافته شده است. در ضلع شمالی مخروبه‌های سه دیوار برج‌های نیم دایره‌ای و در ضلع غربی نیز ویرانه‌های هشت دیوار به جای مانده است. دیوارهای مستحکم قلعه و سخت بودن صخره، آن را به سازه دفاعی غیرقابل نفوذی بدل ساخته است. خرابه‌ها و سنگ‌های زیر بنای منازل و سازه‌های اجتماعی بسیاری که در آنجا به چشم می خورد وجود شهرکی کوچک در قلعه را در ذهن متبادر می سازد. بقایای ظروف سفالی سلادون برخوردار از کیفیت بالا در اراضی قلعه توجهات را به خویش منعطف می نماید. بر اساس نظریه محققین ظروف سلادون (Celadon) از طریق جاده ابریشم و از چین به آذربایجان آورده می شد. در زمان حکمرانی اتابکان- ایلدگزیان قلعه الینجه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار گردیده، این قلعه که از استحکامات نظامی مهمی برخوردار بوده به پناهگاهی برای تامین امنیت خانواده فرمانروا بدل گشته بود. قلعه الینجه در حال حاضر از منظر گردشگری کوهنوردی از پتانسیل بالایی برخوردار است.
زیارتگاه‌های دینی جمهوری خودمختار، امام زاده‌ها و علی‌الخصوص زیارتگاه اصحاب کهف که در سوره الکهف قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته از منظر گردشگری دینی از اهمیت بالایی برخوردار است. در مجموعه زیارتگاهی اصحاب کهف تمامی امکانات لازم برای زوار ایجاد گردیده است.
مقبره حضرت نوح در شهر نخجوان نیز یکی از پربازدید‌ترین مراکز دینی توسط گردشگران به شمار می‌آید. مقبره حضرت نوح متعلق به قرون هشتم – دوازدهم بنایی معماری واقع در جنوب شهر نخجوان می‌باشد که در اراضی موسوم به کهنه قالا قرار گرفته است. نمای فعلی بنا در قرن هشتم میلادی مورد بازسازی قرار گرفته است. بر اساس دستور مورخ ۲۸ ژوئن ۲۰۰۶ ریاست مجلس اعلای جمهوری خودمختار نخجوان جناب آقای واصف طالب‌اف در پیرامون “مرمت مقبره حضرت نوح در شهر نخجوان” این مقبره در طی سالهای ۲۰۰۷-۲۰۰۸ بر اساس منابع تاریخی قدیمی مورد مرمت قرار گرفته، در اراضی پیرامون آن به صورتی گسترده کارهای عمرانی و بازسازی صورت پذیرفته است.
به منظور استفاده مثمرثمر از امکانات غنی گردشگری جمهوری خودمختار کارهای مهمی انجام پذیرفته، در شهرها و بخش‌ها پارکهایی با الهام از دستاوردهای معماری ملی و مدرن مورد بهره‌برداری واقع گشته، هتل‌هایی به فراخور استانداردهای معاصر ساخته شده، بناهای جدید احداث گشته و ابنیه قدیمی حاوی حافظه تاریخی این سرزمین بازسازی گشته و به شکل اولیه بازگردانیده شده است. مرکز فیزیوتراپی دوزداغ، همچنین مرکز آبدرمانی آب آرسنیک داری‌داغ به فراخور مطالبات معاصر مورد بازسازی قرار گرفته، تمامی شرایط جهت معاینه، معالجه و استراحت در این مراکز ایجاد گردیده است.
مرکز فیزیوتراپی دوزداغ در ۱۴ کیلومتری شهر نخجوان، در ارتفاع ۱۱۷۳ کیلومتری و در فاصله دو کیلومتری از هتل ۵ ستاره دوزداغ واقع شده است. این مرکز که شامل قسمت‌های روی زمین و زیر زمین می باشد از سال ۱۹۷۹ به صورت بیمارستان در حال فعالیت بوده است. مرکز در سال ۲۰۰۶ مورد بازسازی قرار گرفته و تمامی امکانات و تجهیزات مستقر در آن به روزرسانی گردیده است. عمده فعالیت مرکز فیزیوتراپی دوزداغ بر معالجه بیماریهای آلرژیک و علی‌الخصوص بیماریهای برونشیت – آلرژیک متمرکز می‌باشد. در این مرکز معالجه بیماران تنفسی با موفقیت در حال انجام است. مواد معدنی و عناصر شیمیای سرشار موجود در نمک از تاثیرات مثبتی بر ارگانها برخوردارند و هوای ایجاد شده از ترکیب اکسیژن و مواد معدنی غنی موجود در نمک تاثیرات مثبتی را در درمان بیماریهای ریوی و از آنجمله آسم‌های برونشیت و بیماری مسری از این قبیل بر جای می‌گذارند.
آبدرمانی آب آرسنیک داری‌داغ در فاصله ۸-۹ کیلومتری شمال-شرق شهر جلفای جمهوری خودمختار نخجوان در میان صخره‌های کوه داری‌داغ، در ارتفاع ۸۰۰-۹۰۰ متری از سطح دریا و در دره شورسو واقع گردیده است. آب آرسنیک موجود در ۳۲ چاه و ۵ چشمه مرکز آبدرمانی آب آرسنیک داری‌داغ از اهمیت بالایی در معالجه بسیاری از بیماریها برخوردار است. آب داری‌داغ حاوی گازهای کربنی، آرسنیک، کلر، هیدروکربنات و سدیم غنی شده با مواد معدنی می‌باشد. این آب مشابه آبهای کودووا در لهستان، دورک‌گِیم در آلمان، سینه‌گورسک در روسیه، رِئنچِکو و لِئویکو در ایتالیا و نیز لوآبولبول در فرانسه می‌باشد. لیکن آب داری‌داغ از منظر تناسب نمک معدنی موجود در ترکیب آب بر تمامی آبهای فوق ارجحیت دارد.
در کنار استراحتگاه های درمانی، در راستای استفاده مفید از زمان اقامت در نخجوان جازبه‌های رفاهی گردشگری چون موزه‌ها، سینماها و سالن‌های تئاتر، مجموعه موزه تاریخی – معماری “نخجوان قلعه” و “میدان ساعت” که به تازگی مورد بهره‌برداری قرار گرفته و در طول سال فستیوال‌های ملی مختلفی در آن برگزار می‌گردد تاثیرات حیرت‌انگیزی در میهمانان برجای می‌گذارد.
در جمهوری خودمختار بیش از ۲۰ هتل و موسسه هتل مانند در حال فعالیت می‌باشند و مجموع تعداد تخت‌های هتل‌ها به بیش از ۱۵۰۰ تخت می رسد. بی شک نه تنها ساکنین جمهوری خودمختار حتی میهمانانی که بصورت مداوم به منطقه سفر می نمایند با هتل‌های دوزداغ، تبریز، گرند نخجوان و آوتوواغزال بیگانه نیستند. در این هتل‌ها هرگونه امکاناتی برای راحتی گردشگران ایجاد گردیده است و در میان هتل های ۵ ستاره هتل‌های دوزداغ و تبریز از امکان پاسخگویی به تمامی احتیاجات گردشگران برخوردار می‌باشند.
